توحید عبادی
| خداشناسی | |
|---|---|
| توحید | توحید ذاتی • توحید صفاتی • توحید افعالی • توحید عبادی • صفات ذات و صفات فعل |
| فروع | توسل • شفاعت • تبرک • استغاثه |
| عدل الهی | |
| حُسن و قُبح • بداء • امر بین الامرین | |
| نبوت | |
| عصمت پیامبران • خاتمیت • پیامبر اسلام • معجزه • عدم تحریف قرآن | |
| امامت | |
| باورها | عصمت امامان • ولایت تكوینی • علم غیب • خلیفة‌الله • غیبت • مهدویت • انتظار فرج • ظهور • رجعت |
| امامان | امام علی • امام حسن • امام حسین • امام سجاد • امام باقر • امام صادق • امام کاظم • امام رضا • امام جواد • امام هادی • امام عسکری • امام مهدی |
| معاد | |
| برزخ • معاد جسمانی • حشر • صراط • تطایر کتب • میزان | |
| مسائل برجسته | |
| اهل‌بیت • چهارده معصوم • کرامت • تقیه • مرجعیت • ولایت فقیه | |
توحید عبادی یا توحید در عبادت به معنای اینکه غیر از خدا معبودی نیست و فقط او، سزاوار پرستش است. توحید عبادی را از آموزه‌های اساسی مکاتب الهی و مورد اجماع همه مسلمانان و مکاتب الهی دانسته‌اند. گفته شده تمام اختلافات مسلمانان به توحید عبادی بازمی‌گردد.
آیات متعددی بر توحید عبادی دلالت دارند؛ در برخی از این آیات هدف از ارسال پیامبران و انزال کتب آسمانی، دعوت به توحید عبادی ذکر شده است.
دلائل گوناگونی برای اثبات توحید عبادی ارائه شده است که در برخی از آنها از تلازم خالقیت و عبودیت، ربوبیت و عبودیت و مالکیت مرگ و حیات و عبودیت به اثبات توحید عبادی پرداخته‌اند.
عبادت غیر خدا، خروج از اسلام و شرک است. وهابیون اعمالی همچون توسل، تبرک، زیارت قبور، درخواست شفاعت و یاری از غیر خدا را عبادت و شرک شمرده‌اند؛ اما به باور مسلمانان این گونه اعمال اگر همراه با اعتقاد به الوهیت، ربوبیت غیرخدا یا تفویض افعال خدایی به غیرخدا باشد، شرک است و در غیر این صورت شرک نیست و با توحید در عبادت منافات ندارد.
مفهوم‌شناسی
توحید عبادی، به این معناست که غیر از خدا معبودی نیست و فقط خدا شایسته عبادت است. محمدتقی مصباح یزدی این تعریف را برای توحید در الوهیت و معبودیت آورده و توحید در عبادت را به این معنا دانسته که انسان در عمل جز خدا را پرستش نکند. تفاوت آن دو در این است که اولی مربوط به اعتقاد و دومی مربوط به مقام عمل است.
عده‌ای اله و الوهیت را به معنای پرستیدنی و شایسته عبادت معنا کرده‌اند؛ اما از دیدگاه بعضی معنای حقیقی اله، معبود نیست؛ بلکه معبود بودن از لوازم معنای الوهیت است. عبدالله جوادی آملی، الوهیت را موجودی که در کار خود به صورت مطلق، مستقل باشد، معنا کرده و جعفر سبحانی نیز آن را هم معنا با الله و به معنای خدایی و خدا دانسته است.
گفته شده در توحید عبادی، غیرخدا حتی به عنوان مظهر خدا نیز شایستگی و صلاحیت عبادت ندارد.
برخی اله و الوهیت را به معنای پرستیدنی یا شایسته عبادت معنا و از توحید در عبادت به توحید در الوهیت تعبیر کرده‌اند؛ اما در نقد آن گفته شده که الوهیت به معنای خدایی است و معنای حقیقی اله، معبود نیست؛ بلک معبود بودن از لوازم معنای الوهیت است.
معنای عبادت
عبادت به معنای تسلیم بودن، ابراز خشوع و تذلل آمده است. معادل فارسی واژه عبادت، پرستش گفته شده است.
آیت الله جعفر سبحانی سه تعریف برای واژه عبادت ارائه کرده است:
- عبادت، خضوع عملی یا لفظی و زبانی است که از اعتقاد به الوهیت سرچشمه می‌گیرد. آیاتی مانند آیه ۵۹، ۶۹، ۷۳ و ۸۵ سوره اعراف و آیه ۵، ۶۱ و ۸۴ سوره هود اشاره به این تعریف دارند.
- عبادت، خضوع عملی یا قولی است که از اعتقاد به ربوبیت سرچشمه می‌گیرد. براساس این تعریف، عبادت از شئون ربوبیت است. آیه ۵۱ سوره آل عمران، آیه ۷۲ سوره مائده، آیه ۹۲ سوره انبیاء و ... بر این تعریف دلالت دارند.
- عبادت، خضوع در برابر کسی است که او را خدا یا مبدأ کارهای خدایی می‌دانیم.
بنابراین هر نوع فروتنی و خضوع و اطاعتی، عبادت نیست و اگر برخی از اطاعت‌ها و خضوع‌ها و علاقه‌های افراطی مانند هواپرستی، نژادپرستی و مقام پرستی، عبادت نامیده می‌شوند، مجاز و تشبیه است در برخی موارد فروتنی نسبت به مخلوقات واجب است، مانند خضوع در برابر پدر و مادر و اطاعت از آنها. ازاین‌رو، اطاعت آنهائی که خداوند دستور اطاعت آنها را داده مثل پدر و مادر، امام و رهبران جامع شرائط، همه در واقع اطاعت خدا است، زیرا خدا دستور داده از آنها اطاعت کنیم و هر رشته‌ای که به اینجا برسد، عبادت خدا است، ولی هر چه در کنار خدا قرار بگیرد، یعنی در عرض خدا قرار بگیرد نه در طول، شرک است.
اهمیت و جایگاه
توحید عبادی و یکتاپرستی را از اساسی‌ترین آموزه‌های آسمانی همه پیامبران(ع) و از اهداف اصلی آنان شمرده‌اند؛ چنانچه در آیه ۳۶ سوره نحل و آیه ۲۵ سوره انبیاء بدان اشاره شده است. گفته شده همه مسلمانان و موحدان بر اختصاص عبادت به خداوند اتفاق نظر دارند؛ ولی برخی از فرقه‌ها همچون وهابیت در تفسیر عبادت اختلاف نظر دارند.
به نظر علامه مجلسی مشرکین قریش به توحید در خالقیت و ربوبیت اقرار داشتند و اختلاف اساسی آنها در توحید در عبادت بود.
آیات متعددی بر توحید عبادی دلالت دارند؛ از جمله: آیه ۵۱ و ۶۴ سوره آل عمران، آیه ۱۰۲ سوره انعام، آیه ۳۶ سوره نحل، آیه ۲۵ سوره انبیاء، آیه ۶۱ سوره یس.
دلایل توحید عبادی
دلایلی برای توحید عبادی ارائه شده است که برخی از آنها از این قرار است:
- تلازم خالقیت و عبودیت: معبود کسی است که آفریننده باشد. هیچ آفریننده‌ای جز خداوند نیست. پس کسی جز او معبود نیست. مقدمه دوم همان توحید در خالقیت است. گفته شده آیاتی همچون آیه ۶۱ سوره هود، آیه ۱ و ۱۰۲ سوره انعام بر تلازم خالقیت و عبودیت دلالت دارند.
- وابستگی ربوبیت و عبودیت: معبود کسی است که ربّ باشد. غیر از خدا کسی ربّ نیست. بنابراین غیر از خدا کسی معبود نیست. آیه ۲۱ سوره بقره، آیات ۷۶ تا ۷۹ سوره انعام از جمله آیاتی هستند که دلالت بر این وابستگی ربوبیت و عبودیت و این برهان دارند.
- وابستگی مالکیت مرگ و حیات و عبودیت: معبود کسی است که حیات و مرگ مخلوقات در دست اوست. جز خدا کسی مالک مرگ و حیات نیست. پس غیر از خدا کسی معبود نیست. آیاتی مانند آیه ۱۰۴ سوره یونس، آیه ۱۲۳ سوره هود و آیه ۸۸ سوره قصص را دال بر این برهان دانسته‌اند.
شرک در عبادت
براساس توحید عبادی، عبادتِ غیر خدا جایز نیست و موجب خروج از اسلام می‌شود. ابهام در تعریف معنای عبادت باعث شده است تا ابن تیمیه و به پیروی از او، وهابیان تصور کنند هر نوع خضوع و خشوعی نسبت به دیگران عبادت است؛ ازاین‌رو گفته‌اند که هر گونه توسل، تبرک، زیارت قبور، طلب شفاعت، به معنای عبادت اشخاص بوده و شرک است. در پاسخ گفته شده اعمالی همچون توسل به اولیاء الله، درخواست یاری و شفاعت از آنها، تبرک به آثار آنان و شفا خواستن از آنان، اگر همراه با اعتقاد به الوهیت، ربوبیت آنها یا تفویض افعال خدایی به آنها باشد، عبادت و شرک در عبادت محسوب می‌شود؛ حتی بوسیدن ضریح یا قبر با این اعتقاد عبادت و شرک عبادی محسوب می‌شود. اما اگر این گونه اعمال با این اعتقاد باشد که اولیاء‌الله بندگان خالص خدا هستند که تمام زندگیشان را وقف در کسب رضایت خدا کردند، چنین اعمالی عبادت شمرده نمی‌شود حتی اگر همراه با سجده و خضوع باشد مثل سجده ملائکه بر آدم(ع) یا یعقوب(ع) و پسرانش برای یوسف(ع). هیچ‌یک از اینها شرک در عبادت نبوده و منافاتی با توحید عبادی ندارند. البته سجده در اسلام برای غیرخدا و بدون اذن خدا حرام است؛ ولی بدون اعتقاد به الوهیت و ربوبیت عبادت محسوب نمی‌شود.
تک نگاری
- «توحید عبادی از دیدگاه شیعه و وهابیت» اثر مهدی نکویی سامانی. این اثر با توجه به اهمیت توحید عبادی و تفسیر ناروای وهابیت از آن، این موضوع را از دیدگاه شیعه و وهابیت در دو بخش و یک خاتمه تحلیل و بررسی کرده است. در بخش اول به تبیین مفاهیم توحید و شرک و معیارهای ایمان و اسلام پرداخته شده و در بخش دوم دیدگاه شیعه و وهابیت در توحید و شرک عبادی مطرح و دیدگاه وهابیت نقد شده است.
پانویس
- ↑ جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۵ش، ص۵۱۶؛ سبحانی، الالهیات، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۸۵.
- ↑ مصباح یزدی، خداشناسی، ۱۳۹۳ش، ص۵۹.
- ↑ مصباح یزدی، آموزش عقاید، ۱۳۸۴ش، ص۸۵؛ نگاه کنید به: طبرسی، مجمع البیان، ۱۳۷۲ش، ج۱، ص۴۴۶؛ عابدی، توحید و شرک، نشر مشعر، ص۸۷ - ۸۹.
- ↑ مصباح یزدی، آموزش عقاید، ۱۳۸۴ش، ص۸۵.
- ↑ سبحانی، منشور جاوید، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۴۳۶.
- ↑ ابن منظور، لسان العرب، ۱۴۰۸ ق، ج۹، ص۱۰؛ شرتونی، ۱۳۷۴، ج۳، ص۴۶۱
- ↑ سبحانی، منشور جاوید، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۴۳۳.
- ↑ سبحانی، منشور جاوید، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۴۳۶-۴۴۳.
- ↑ سبحانی، منشور جاوید، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۴۳۳.
- ↑ سبحانی، منشور جاوید، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۴۲۸.
- ↑ سبحانی، منشور جاوید، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۴۲۹؛ سبحانی، الاهیات، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۸۵.
- ↑ ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی(۱)، نشرهاجر، ص۹۳.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۳، ۲۰۹.
- ↑ نگاه کنید به: سبحانی، منشور جاوید، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۴۲۵ و ۴۲۶.
- ↑ به عنوان نمونه نگاه کنید به: جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۵ش، ص۵۱۹-۵۲۷.
- ↑ جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۵ش، ص۵۱۹.
- ↑ جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۵ش، ص۵۱۹-۵۲۰.
- ↑ جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۵ش، ص۵۲۱ و ۵۲۲.
- ↑ جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۵ش، ص۵۲۲ - ۵۲۴.
- ↑ جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۵ش، ص۵۲۵.
- ↑ جوادی آملی، توحید در قرآن، ۱۳۹۵ش، ص۵۲۶.
- ↑ ابن تیمیه، ۱۹۸۳م، ج۵، ص۲۴۷.
- ↑ سبحانی، الاهیات، ۱۴۱۲ق، ج۲، ص۱۰۱ و ۱۰۲.
- ↑ سبحانی، منشور جاوید، ۱۳۸۳ش، ج۱، ص۴۴۷.
- ↑ نکویی سامانی، توحید عبادی از دیدگاه شیعه و وهابیت، نشر مشعر، ص۵-۱۴.
- ↑ برخی توحید الوهیت را توحید عبادی معنا کرده و برآنند که در کتاب‌های شیعه نیز مراد از توحید الوهیت، همان توحید عبادی است.(عابدی، توحید و شرک، نشر مشعر، ص۸۸) وهابیون نیز از توحید در عبادت به توحید الوهیت تعبیر کرده‌اند.(نگاه کنید به: ابن تیمیه، منهاج السنة، ۱۴۰۶ق، ج۳، ص۲۸۹ و ۲۹۰؛ قفاری، اصول مذهب الشیعة الامامیة، ۱۴۳۱ق، ج۲، ص۴۲۵.)
منابع
- سبحانی، جعفر، الاهیات علی هدی الکتاب و السنة و العقل، قم، المرکز العالمی للدراسات الإسلامیة، چاپ سوم، ۱۴۱۲ق.
- سبحانی، جعفر، منشور جاوید، قم، مؤسسه امام صادق(ع)، چاپ اول، ۱۳۸۳ش.
- مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
- نکویی سامانی، مهدی، توحید عبادی از دیدگاه شیعه و وهابیت، تهران، نشر مشعر.